Een jaar geleden begon Rusland een niet-uitgelokte aanvalsoorlog tegen zijn vreedzame buurland Oekraïne. Daarmee toonde het Kremlin zijn ware gelaat en ambitie: uitbreiding van zijn territorium. Inmiddels een jaar later blijft Oekraïne vechten en weerstand bieden, vastbesloten om te zegevieren over de Russische agressie.
Rusland heeft zijn oorlog tegen Oekraïne voorbereid door mythes over het land te verspreiden. Lang vóór de grootschalige invasie op 24 februari 2022 heeft Rusland een constante stroom van desinformatie de wereld ingestuurd om de weg te banen voor zijn militaire aanval. Tijdens de oorlog hebben we pro-Kremlindesinformatie opgespoord en ontkracht. In dit overzicht ontkrachten we een aantal hardnekkige mythes over de oorlog die actief door de pro-Kremlindesinformatiemachine worden verspreid.
Met zijn opmerkelijke veerkracht, vastberadenheid en niet-aflatende strijdlust bewijst Oekraïne keer op keer dat deze agressieoorlog allesbehalve een overwinning voor het Kremlin in petto heeft. De wereld heeft van Rusland een paria gemaakt en eist de onmiddellijke stopzetting van de offensieven in Oekraïne en de onvoorwaardelijke terugtrekking van de Russische troepen tot buiten de internationaal erkende grenzen van Oekraïne. Sinds Rusland zijn niet-uitgelokte “driedaagse oorlog” begon, is Oekraïne erin geslaagd de opmars van de invasietroepen een halt toe te roepen, het tij te keren en een groot stuk grondgebied dat tijdelijk in handen van het Russische leger was, te bevrijden. De Oekraïense strijdkrachten hebben ook zware schade aan de militaire middelen van Rusland toegebracht.
De kracht van Oekraïne om vol te houden tegen de overweldigende agressie heeft van het land het toonbeeld van moed gemaakt. De militaire steun van het Westen aan Oekraïne maakt elke dag een verschil op het slagveld en helpt Oekraïne bij het uitoefenen van zijn recht op zelfverdediging, zoals dat verankerd is in het Handvest van de Verenigde Naties.
Russische voorstellen voor een staakt-het-vuren of vredesonderhandelingen zijn niet oprecht en zijn niets anders dan een pr-stunt. Op de keper beschouwd blijken ze steeds neer te komen op imperialistische eisen aan Oekraïne om zich over te geven en meer grondgebied en soevereiniteit op te geven.
Vrede is alleen mogelijk als de Russische troepen zich volledig terugtrekken tot buiten de internationaal erkende grenzen van Oekraïne en als Rusland zijn beleid van agressie volledig opgeeft. De niet-uitgelokte oorlog die Rusland in Europa is begonnen, is een aanfluiting van het internationaal recht, met name het Handvest van de VN. Vrede is onmogelijk als een ongewapend Oekraïne het zou moeten opnemen tegen een sterk gemilitariseerd Rusland, dat de soevereiniteit van Oekraïne niet erkent en geen geheim maakt van populistische oproepen tot genocide.
Rusland heeft op 24 februari 2022 een grootschalige invasie van Oekraïne ingezet en Oekraïne heeft zich sinds die dag verdedigd. De valse bewering dat Oekraïne de agressor is, is een klassieke manipulatietactiek van de pro-Kremlinpropaganda om Rusland als slachtoffer af te schilderen en de aandacht van het publiek af te leiden van de Russische agressie. Het grootste deel van de wereld doorprikt dit verhaal als overduidelijk absurd, maar in een steeds bekrompener wordende informatieomgeving als de Russische werkt het als een oproep om publieke steun te mobiliseren voor het autoritaire beleid van het Kremlin.
Dit pro-Kremlindesinformatieverhaal, dat Rusland in Oekraïne strijd zou voeren tegen het Westen, kreeg de wind in de zeilen na een succesvol Oekraïens tegenoffensief tegen de Russische invasietroepen. Kremlinpropagandisten halen voeren dit verhaal graag op als Oekraïne weer militaire steun krijgt van zijn westerse partners of als Rusland zijn greep verliest op tijdelijk bezette gebieden in Oekraïne. Noch de EU, noch het Westen, noch de NAVO heeft Rusland de oorlog verklaard. De EU, de VS en een groot aantal NAVO-lidstaten verlenen militaire steun aan Oekraïne om het land te helpen de niet-uitgelokte Russische agressie af te wenden, maar zij zijn niet betrokken bij de gevechten.
Een heel kluwen om te ontwarren, maar de rode draad is duidelijk: paniek zaaien door misbruik te maken van de rationele afkeer van het publiek tegen kernwapens en Oekraïne viseren met een steeds oorlogszuchtiger, nucleair discours. Dit is een constante in de pro-Kremlinoorlogsretoriek.
Ondanks de voortdurende beschuldigingen uit het Kremlin is er geen bewijs dat Oekraïne ooit heeft gewerkt aan het bouwen van kernwapens om tegen Rusland of tegen andere landen te gebruiken. Meer nog: Oekraïne heeft in 1994 het memorandum van Boedapest ondertekend en is sindsdien een kernwapenvrij land. Oekraïne heeft als een van de weinige landen ter wereld afstand gedaan van zijn kernwapenarsenaal en heeft de wapens die het van de Sovjet-Unie had geërfd, ontmanteld. Rusland daarentegen doet alsof het zijn bij de ondertekening van het verdrag gedane toezegging – de onafhankelijkheid, de soevereiniteit en de grenzen van Oekraïne eerbiedigen – inmiddels vergeten is.
Het Kremlin staat ook meteen klaar met nucleaire verhalen om de schuld af te schuiven, nauwelijks verhulde dreigingen te uiten of nucleaire chantage in te zetten ter ondersteuning van zijn agressieve beleid. Door een beeld op te hangen van een in de hoek gedreven, maar (aldus Kremlingezinde demagogen) nucleair bewapend dier, speelt dit verhaal in het voordeel van het Kremlin.
Rusland heeft zijn beschuldigingen dat Oekraïne een “vuile bom” probeert te bouwen gebruikt als voorwendsel voor verdere escalatie. Oekraïne heeft de IAEA gevraagd een onderzoek in te stellen naar de locaties die volgens Rusland worden gebruikt voor de ontwikkeling van die vuile bom. De IAEA heeft geen bewijs gevonden dat Oekraïne nucleair materiaal voor gebruik tegen Rusland ontwikkelt.
De beweringen dat Oekraïne opzettelijk schade toebrengt aan zijn eigen civiele nucleaire infrastructuur, zijn eveneens ongegrond. Oekraïne en de VS hebben net herhaaldelijk geprobeerd de spanning rond de kerncentrale van Zaporizja te verminderen. Rusland heeft tal van roekeloze acties tegen deze faciliteit ondernomen. Het heeft militaire uitrusting en troepen in het gebouw ondergebracht, de omgeving gebruikt als basis voor raketaanvallen, de facto de controle over de faciliteit overgenomen en de hoofdkabel die de centrale met het stroomnet verbindtmeermaals onklaar gemaakt. De IAEA heeft niet bevestigd dat Oekraïne de centrale gebombardeerd of aangevallen zou hebben, noch voor, noch na de aantijgingen van het Kremlin.
Al jaren volgen we op de voet hoe het Kremlin gebruik maakt van het schrikbeeld van het “nazi‑spook”. Het Kremlin heeft dit handige desinformatiebeeld tijdens de oorlog consequent gebruikt om Oekraïners te ontmenselijken en te belasteren. Poetins beeld van Rusland als de moderne nazi‑temmer is een klassiek voorbeeld van projectie – een manier waarop het Kremlin de schuld voor zijn eigen destructieve acties afschuift op een ander.
De beschuldigingen dat heel Europa de invasie van de Sovjet-Unie door nazi-Duitsland heeft gesteund, zijn volstrekt absurd. Daarmee zet Rusland de geschiedenis op zijn kop. In 1942 telde de coalitie tegen Hitler 26 landen en de regeringen in ballingschap van de bezette Europese landen. Dat Rusland de strijd tegen het nazisme aanvoert als argument om een heftige psychologische of emotionele reactie op gang te brengen, is niet alleen pure manipulatie, het is volkomen belachelijk, zeker als we zien hoe het Kremlin zich bedient van openlijk antisemitische retoriek.
Oekraïne is een soevereine staat met een eigen identiteit en een lange geschiedenis. Al jarenlang maakt dit verhaal – Oekraïne is geen staat en geen soeverein land – deel uit van het vaste desinformatiearsenaal van de Kremlinpropagandisten. Toen Rusland probeerde zijn landjepik te rechtvaardigen met schijnreferenda in de tijdelijk bezette gebieden van Oekraïne, was het niet verwonderlijk dat het pro-Kremlindesinformatiesysteem weer in actie kwam om de soevereiniteit van Oekraïne te betwisten.
Kremlin-propagandisten hebben vaak gebruikgemaakt van historisch revisionisme als manipulatietactiek om in het publieke debat steun te krijgen voor het huidige Kremlinbeleid, en dus ook voor pogingen om tijdelijk bezette gebieden in Oekraïne illegaal te annexeren. Poetin is obsessief bezig met het herschrijven van de geschiedenis. Ook dat is goed gedocumenteerd.
De schijnreferenda waren allesbehalve vrij en democratisch. De kiezers werden gedwongen om te stemmen. Gewapende soldaten gingen van deur tot deur om stemmen te ronselen, wat rechtstreeks in strijd is met de Oekraïense grondwet. Het hele proces stond haaks op het internationaal recht en werd veroordeeld in de VN-resoluties over de annexatie. In het besluit tot annexatie komt het imperialistische karakter van de Russische oorlogvoering duidelijk tot uiting.
Het Kremlinregime heeft zich lang proberen voor te doen als anti-imperialistisch en antikolonialistisch. De brutale aanvalsoorlog tegen Oekraïne ontmaskert Rusland als een land dat zelf imperialistische en kolonialistische ambities heeft ten aanzien van zijn buurlanden in Europa, de Kaukasus en Azië.
Als instigator van een oorlog in Oost-Oekraïne in 2014, van de illegale annexatie van de Krim in hetzelfde jaar en van een grootschalige invasie in 2022 heeft Rusland het internationaal recht en het Handvest van de VN ernstig geschonden en daardoor de mondiale vrede, veiligheid en stabiliteit in gevaar gebracht.
Op 2 maart 2022 heeft de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties met een overweldigende meerderheid een resolutie aangenomen waarin zij de brutale invasie van Oekraïne door de Russische Federatie verwerpt en van Rusland eist dat het onmiddellijk zijn troepen terugtrekt en zich conformeert aan het internationaal recht.
In oktober 2022 heeft de Algemene Vergadering van de VN, eveneens met een overgrote meerderheid, Rusland veroordeeld voor zijn pogingen om vier tijdelijk bezette Oekraïense gebieden te annexeren, na daar eerst schijnreferenda te hebben gehouden.
De wereldwijde veroordeling van de militaire agressie van Rusland tegen een vreedzaam buurland toont aan dat Rusland alleen staat en geïsoleerd is.
De beschuldiging dat Oekraïne oorlogsmisdaden en genocide pleegt, is waarschijnlijk een van de meest infame leugens die in de pro-Kremlindesinformatie de ronde doen. Genocide is het opzettelijk en systematisch vernietigen van een bevolkingsgroep op grond van etniciteit, nationaliteit, godsdienst of ras. Dergelijke plannen waren er niet in Oekraïne en er is nooit enig bewijs geleverd dat de beweringen van Rusland staaft.
Een van de opvallendste voorbeelden van het feit dat Rusland zijn eigen misdaden op Oekraïne projecteert, betrof de wreedheden die Russische soldaten in Boetsja begingen. De bewering dat Oekraïne operaties onder “valse vlag” heeft uitgevoerd om Rusland de schuld te kunnen geven, is even schaamteloos als onwaar. De oorlogsmisdaden van Rusland in Boetsja, Irpin, Marioepol en tal van andere plaatsen zijn daarentegen al onderzocht.
Bovendien zijn opzettelijke Russische aanvallen op burgers en infrastructuur, waaronder scholen, ziekenhuizen en woonwijken, goed gedocumenteerd, bijvoorbeeld in Tsjernihiv, Marioepol, Charkiv en elders. Volgens het VN-Bureau voor de mensenrechten kan het hier om oorlogsmisdaden gaan.
Deze beschuldiging lijkt erg vergezocht, maar Rusland heeft al vaak gesteld, om zijn aanval op Oekraïne te rechtvaardigen, dat het een heilige strijd voert tegen Satan zelf. In de eerste weken en maanden van de oorlog beweerde het Kremlin, als verklaring voor het uitblijven van succes op het slagveld, dat Oekraïne een onzalig verbond zou hebben gesloten met de krachten van de hel.
Deze desinformatie wordt door Kremlinpropagandisten, met name Vladimir Solovjov, vaak ingezet in combinatie met ongegronde beschuldigingen tegen Oekraïne wegens vermeende pogingen om de orthodoxe kerk te vernietigen. Deze manipulatietactiek werd vooral bovengehaald in 2019 toen de orthodoxe kerk van Oekraïne de status van onafhankelijke kerk kreeg en opnieuw in november 2022, toen de Oekraïense regering een wetsontwerp aankondigde om kerken die banden met Rusland hebben, te verbieden.
Het demoniseren van Oekraïne en zijn westerse aanhangers als goddeloze heidenen gaat gepaard met pro-Kremlindesinformatie als zou het Westen “traditionele waarden” willen vernietigen. Rusland wordt daarbij voorgesteld als beschermer van die waarden. Deze desinformatie over de bescherming van bedreigde waarden leidt tot homofobie, die vaak uitmondt in regelrecht haatzaaien.
Verzonnen berichten over “clandestiene Amerikaanse biolabs” zijn een klassiek voorbeeld van een samenzweringstheorie in combinatie met een paniekzaaitactiek. Deze tactieken worden vaak door het Kremlin ingezet om verwarring te zaaien. De pro-Kremlindesinformatie werd aanvankelijk gebruikt tegen het partnerschap tussen de VS en Oekraïne om biologische bedreigingen te verminderen, maar wordt nu ingezet om de niet-uitgelokte invasie van Oekraïne door Rusland te rechtvaardigen.
De pro-Kremlindesinformatie tracht het verschil tussen biologische wapens en biologisch onderzoek te vervagen, waardoor mensen angst wordt aangejaagd en Oekraïne in diskrediet wordt gebracht.Gezaghebbende bronnen, zoals Izumi Nakamitsu, de hoge vertegenwoordiger van de VN voor ontwapeningszaken, hebben herhaaldelijk de beschuldigingen weerlegd dat door de VS gefinancierde biologische laboratoria in Oekraïne voor militaire doeleinden worden gebruikt.
Het Kremlin heeft al geruime tijd de gewoonte om energieleveranties als wapen in te zetten in buitenlandse betrekkingen. Desinformatie is een integraal onderdeel daarvan. Maar dit keer is de tactiek van Rusland om de EU te intimideren door de gasleveringen te stoppen, op spectaculaire wijze mislukt. Toen Rusland van Europa verlangde dat het een keuze zou maken tussen Oekraïne en Russische energie, was het Europese antwoord ondubbelzinnig: Oekraïne.
De EU en haar lidstaten namen al snel diverse tegenmaatregelen om de energiezekerheid te vergroten, zoals het REPowerEU-plan en het plan “Gas besparen voor een veilige winter”, dat inhoudt dat de vraag naar aardgas op vrijwillige basis met 15% wordt verminderd. De ondergrondse gasreserves van de EU werden gevuld tot ruim 95 % van hun capaciteit, veel meer dan de 80% die volgens plan op 1 november 2022 moest zijn bereikt. Europa was daardoor klaar voor deze winter en slaagde erin de energiechantage van Rusland te weerstaan.
De pro-Kremlindesinformatie probeert ook de trans-Atlantische eensgezindheid te doorbreken door een onjuist beeld te schetsen als zou de EU haar soevereiniteit hebben verloren. Meer in het bijzonder beweerden media dat de VS de EU aan zich heeft onderworpen en profiteert van de onrust op de mondiale energiemarkten. Diversificatie van de energievoorziening is echter een hoeksteen van het energiebeleid van de EU. De EU versterkt daarmee de Europese energiezekerheid, voorkomt monopolievorming en zorgt voor meer concurrentie op de energiemarkt.
Door Oekraïne binnen te vallen, heeft Rusland de wereldmarkten effectief afgesneden van de Oekraïense voedselproductie en de mondiale economische situatie verergerd. Het optreden van Rusland leidt wereldwijd tot hoge prijzen voor energie en meststoffen. De gevolgen zijn vooral ernstig voor Afrika en de meest kwetsbare landen, maar ook in toenemende mate voor andere regio’s en landen.
Wereldwijd hebben conflicten, klimaatverandering en de blijvende gevolgen van COVID-19 verwoestende gevolgen voor de voedselsystemen en de mensen die er afhankelijk van zijn. De niet-uitgelokte agressie van Rusland tegen Oekraïne heeft deze problemen en kwetsbaarheden echter aanzienlijk verergerd.
Rusland bombardeert de Oekraïense energie-, water- en vervoersinfrastructuur, verbrandt gewassen en steelt Oekraïens graan, vernietigt Oekraïense landbouwmachines en brandstofopslagplaatsen en legt mijnen op landbouwgrond. Daarmee ondermijnt Rusland de voedselproductie in Oekraïne en de exportcapaciteit van het land voor langere tijd.
Daarnaast blijft Rusland uitvoerheffingen en uitvoerquota toepassen, zowel op meststoffen als op granen zoals tarwe, mengkoren, rogge, gerst en maïs.
Door de sancties van de EU worden voedsel en meststoffen uitdrukkelijk ontzien: er gelden geen sancties voor de Russische uitvoer van voedsel naar de wereldmarkt. Iedereen kan voedsel en meststoffen uit Rusland kopen, verhandelen, vervoeren en gebruiken. In tegenstelling tot wat Rusland beweert, blokkeert geen enkele EU-lidstaat het doneren van Russische meststoffen aan landen in nood.
Volgens de VN gaat het grootste deel van de uitvoer van levensmiddelen die via het Zwarte Zee-graaninitiatief wordt gefaciliteerd, naar landen buiten de EU. Slechts 34 % ervan ging naar de EU. 64 % van het uitgevoerde graan ging naar ontwikkelingslanden.
De Europese Unie neemt, samen met haar internationale partners, het voortouw bij de wereldwijde inspanningen om voedselonzekerheid te bestrijden. Sinds de invoering van de solidariteitscorridors en het Zwarte Zee-graaninitiatief zijn de voedselprijzen gedaald tot het niveau van voor de oorlog.
De pro-Kremlindesinformatie over de EU en de westerse sancties is een en al tegenstrijdigheid. Sancties zouden tegelijkertijd een illegale, onaanvaardbare vorm van dwang zijn, en helemaal geen gevolgen hebben voor Rusland. Die desinformatie bagatelliseert voor het binnenlandse publiek in Rusland de gevolgen van de sancties en creëert het valse beeld dat het Westen aan het instorten is. Internationaal wil het Kremlin de ongefundeerde vrees wekken dat de westerse acties tegen Rusland wereldwijd negatieve gevolgen hebben.
Alle EU-sancties zijn volledig in overeenstemming met verplichtingen uit hoofde van het internationaal recht. Als gevolg van de sancties staan Rusland minder middelen ter beschikking om de oorlog te financieren en belangrijke onderdelen voor zijn militair-industriële complex te verwerven. Het resultaat van de sancties is merkbaar in alle belangrijke sectoren van de Russische economie. In 2022 is het begrotingstekort van Rusland met een factor 14 tot recordhoogte gestegen. De economie is in 2022 met 5 % gekrompen. De sancties hebben dus effect.
Het internationale besluit om een prijsplafond voor olieproducten in te voeren, moet ervoor zorgen dat de door buitengewone marktomstandigheden veroorzaakte prijspieken beperkt blijven. Het prijsplafond zal leiden tot een drastische verlaging van de inkomsten die Rusland sinds de invasie van Oekraïne met olie heeft binnengehaald. Het olieprijsplafond moet tevens de mondiale energieprijzen stabiliseren en tegelijkertijd de negatieve gevolgen voor de energievoorziening van derde landen verzachten.
Er gelden enkele belangrijke uitzonderingen op de sancties van de EU. Voedsel en meststoffen zijn er uitdrukkelijk van uitgesloten Ook is het zo dat, hoewel het Europese luchtruim niet openstaat voor Russische vliegtuigen, de EU-lidstaten toestemming kunnen geven voor het overvliegen van hun luchtruim door Russische luchtvaartuigen indien dat voor humanitaire doeleinden noodzakelijk is.